Als je het voor het eerst ziet vraag je je af: Waarom? En waarom hier? De witte, semi-klassieke gebouwen in een perfecte halve cirkel lijken niet op hun plaats in dit agrarische landschap tussen bos en rivier, ver van het centrum van de Franse macht. Toch is het logisch dat ze hier staan, in Arc-et-Senans langs de Loue, in Oost-Frankrijk aan de voet van de Franse Jura. En de Salines Royales hebben alles te maken met de machtsuitoefening van de Franse koning in het verre Parijs. Om het verhaal van dit opmerkelijke gebouwencomplex te vertellen is het nodig het spoor terug te volgen. In de tijd, en ook in het landschap.
Een spoor van zout
Dat spoor heeft de vorm van een “saumoduc”, frans voor zoutwaterleiding of zo u wilt, zoutwateraquaduct. Het saumoduc had een lengte van 21 kilometer, kruiste de rivier de Loue bij Arc-et-Senans en volgde de heuvels vanaf het plaatje Salins-les-Bains, liggend in een nauw dal ten zuidoosten van Arc-et-Senans. Het saumoduc bestond uit twee leidingen, die waren vervaardigd van uitgeholde stammen van sparren. Die waren in de bosrijke omgeving in overvloed aanwezig en de zachte kern van de spar was relatief makkelijk uit te hollen. Door het saumoduc stroomde zout water van Salins naar het gebouwencomplex in Arc-et-Senans, waar door verdamping zout werd gewonnen. Het saumoduc had een capaciteit van 135000 liter per dag, waarvan overigens tot 30% onderweg verloren ging door lekkages.
Maar waarom deze dure infrastructuur? Dat zout had toch ook in Salins kunnen worden gewonnen? Voor 1773 gebeurde dat ook. Al in de steentijd werd bij Salins zout gewonnen en al in de Middeleeuwen had het stadje een heuze zoutindustrie waar meer dan 800 mensen werkten. Zout was essentieel voor het conserveren van tal van levensmiddelen, waaronder vlees en groenten en daarmee was zoutwinning en -handel belangrijk en winstgevend.
Maar in het begin van de 18e eeuw bleek dat door de voortdurende ontbossing een tekort aan hout ontstond, hout dat nodig was om het vuur te stoken dat het zoute water deed verdampen. Bovendien nam door de voortdurende zoutwinning het zoutgehalte in het water af. Er waren wel nieuwe technieken mogelijk, zoals extra indampen onder invloed van wind, maar die vroegen extra ruimte die in het smalle dal van Salins niet aanwezig was.
Een nieuwe fabriek
Daarom werd in 1773 per koninklijk besluit bepaald dat er een nieuwe zoutfabriek zou komen in Arc-et-Senans. In het nabije Forest de Chaux was voldoende hout aanwezig, er was ruimte en het zout kon worden afgevoerd over de rivier de Loue, die ongeveer vanaf dat punt bevaardbaar was.
Dat verklaart de plaats van de zoutfabriek, blijft de vraag naar de speciale vorm. De verklaring daarvoor ligt bij de utopische ideeën van Claude-Nicolas Ledoux. Hij wilde, gebruik makend van de ideeën uit de klassieke oudheid, een ideale stad creëren, een plaats van eendrachtige samenwerking en heldere, logische ordening. Maar ook een plaats waar vanuit een centraal punt het hele terrein en de werkzaamheden kon worden overzien en bewaakt (panoptisme). En dat was belangrijk, want de zoutproductie was al sinds 1343 een Koninklijk monopolie en de belasting op zout, de Gabelle, vormen een substantieel deel van de franse belastinginkomsten. Daarom werd het hele productieproces nauwkeurig bewaakt en waren er voldoende gebouwen voorzien voor de bewakers. De Koning had het zoutmonopolie uitbesteed aan de “Fermiers Généraux”, kapitaalkrachtige particulieren die de Koning het afgesproken belastingbedrag vooruitbetaalden en in ruil daarvoor de productie en belastinginning in handen kregen. Onnodig te zeggen dat ze daarbij flinke winsten maakte en impopulair waren bij brede lagen van de bevolking.
De ideale stad
Ledoux ging uit van strakke geometrische vormen, waarbij hij geen rekening hield met het oorspronkelijk terrein. Zijn eerste ontwerp ging uit van een vierkant, maar het was wat al te ambitieus en werd afgekeurd. Een tweede, wat bescheidener ontwerp ging uit van een cirkelvorm met het gebouw van de directeur in het midden en was in 1779 gereed. In eerste instantie werd een halve cirkel volgebouwd. Het zou moeten uitgroeien tot een volledige cirkel en een ideale stad, maar door financiële problemen en het uitbreken van de Franse revolutie is die nooit gerealiseerd. Zo was de plaats van de Saline Royale bepaald door de natuurlijke omstandigheden, terwijl de vorm daar geen enkele rekening mee hield.
Zowel de oude Grande Saline in Saline-les-Bains als de nieuwe Saline Royale in Arc-et-Senans zijn te bezoeken en samen geven ze een boeiend tijdsbeeld. Het is aan te bevelen de loop van de tijd te volgen en eerst Saline-les-Bains te bezoeken met het Musée du Sel en daarna de utopische Saline Royale in Arc-et-Senans. Het museum in Salins-les-Bains geeft een goed beeld van de ontwikkeling en van de zoutwinning en biedt dat beeld in een soms spectaculaireomgeving met 165 meter onderaardse gangen. De Saline Royale huisvest vooral tentoonstellingen en bijeenkomsten die meer in lijn zijn met de utopische visies van Ledoux. Soms heel boeiend, soms wat hoogdravend. Wandelaars kunnen de loop van het Saumoduc volgen via het “Sentier des Gabelous”. De regio heeft overigens nog steeds een “Commissaire Général des Utopies et Innovations”, wat op deze plaats heel toekomstgericht en tegelijk traditioneel klinkt.
Bronnen:
De officiële site van de Saline Royale: http://salineroyale.com/site/
Saline Royale in Franse Wikipedia: http://fr.wikipedia.org/wiki/Saline_royale_d%27Arc-et-Senans
Idem in het Engels: http://en.wikipedia.org/wiki/Royal_Saltworks_at_Arc-et-Senans
Over Ledoux: http://fr.wikipedia.org/wiki/Claude-Nicolas_Ledoux
Bezoek: Arc-et-Senans ligt op 25 km van Dole en op 35 km van Besançon, in de Frane Jura.
Er geweest: meest recent: augustus 2008
Bovenste foto: Photographie prise par Patrick GIRAUD, transferred from fr.wikipedia, Copyright Creative Commons Paternité: CC-BY-SA. Tweede foto: screenshot Google Maps. Derde foto: Plan de la Saline royale d’Arc-et-Senans * Date : 1774 * Auteur : Claude Nicolas Ledoux.
Tags: fermiers generaux, Frankrijk, gabelle, ideale stad, Ledoux, salins, zoutwinning