Dit artikel is de tekst van de lezing “Achter iedere wereldveroveraar staat een spindoctor”, gehouden op 6 november 2010 in het Allard Pierson Museum in Amsterdam in het kader van de museumnacht.

.

Zou Alexander de Grote Jack de Vries hebben ingeschakeld? Als Jack, de spindoctor van Janpeter Balkenende, een tijdgenoot geweest zou zijn van Alexander, natuurlijk.
Ik denk het niet.
In de eerste plaats heb ik toch moeite mij Jack de Vries voor te stellen in zo’n Grieks wit wapenrokje. Maar dat is niet het belangrijkste. Alexander de Grote zou, in zijn streven iedereen te overtreffen, natuurlijk gezocht hebben naar de allerbeste spindoctor. En de allerbeste spindoctor blijft onzichtbaar. Het gaat om de leider, niet om de spindoctor, en zodra de spindoctor te zichtbaar wordt, neemt zijn effectiviteit af. Dat is bekend in het vak.
Dus misschien had Alexander wel een onzichtbare spindoctor. Toch lijkt me ook dat niet waarschijnlijk. Alexander de Grote was zich zeer bewust van zijn eigen beeldvorming en hij was daar ook actief mee bezig, zoals we zullen zien. Hij was niet de man om de regie in handen te geven aan iemand achter de schermen.
Maar kunnen we wel het één en ander zeggen over sommige mensen in het communicatieteam achter Alexander.

Callisthenes en anderen

Bijvoorbeeld Callisthenes, Griek uit Olynthos, filosoof, familielid van Alexanders leermeester Aristoteles. Callisthenes had eerder een geschiedenis van Griekenland geschreven, en mede daarom nam Alexander hem mee om de geautoriseerde geschiedenis van de oorlog tegen Perzië te schrijven.
Die is verschenen onder de naam “Alexanders Daden”. Het werk is verloren gegaan, maar volgens de overlevering was het zeer vleiend was over Alexander en zijn daden. Callisthenes had meer taken, waaronder het verzamelen van bijzondere planten en dieren. Dat was niet alleen een wetenschappelijke taak, het ging ook om reputatiemanagement. Voor een wereldveroveraar is het namelijk een vereiste om aan de hand van bijzondere vondsten, zoals zeldzame planten en exotische dieren uit alle windstreken, te laten zien hoe groot en welvarend je rijk is.
Later, nadat Callisthenes in ongenade in gevallen, horen we van Eumenes van Kardia, een metgezel van Alexander die de functie krijgt van secretaris en bewaarder van de koninklijke documenten, en die vanuit die functie de Koninklijke Dagboeken uitgeeft.
Ook acteurs als Thettalos en kunstenaars als Lysippos hebben actief bijgedragen aan Alexanders reputatie

Aristandros: meer dan een ziener

In het bijzonder wil ik echter wijzen op Aristandros van Telmessos, de ziener van Alexander. Hij was verantwoordelijk voor het waarnemen van voortekenen. En vooral voor het geven van betekenis aan die voortekenen, of het nu om de ingewanden van offerdieren ging, de vlucht van vogels of andere tekenen. Als je kijkt naar de technieken die spindoctors gebruiken, dat zie je in het werk van Aristander toch zaken die daar veel op lijken.
Bijvoorbeeld toen vlak voor het begin van de expeditie naar Perzië het bericht kwam dat het standbeeld van de dichter Orpheus zweette. Verschillende zieners gaven uiteenlopende verklaringen, die niet allemaal geruststellend waren. Aristandros wist echter te melden dat het betekende dat de dichters veel werk zouden hebben aan het bezingen van Alexanders daden, en dat werd dus de officiele versie.

Alexander de Grote had dus geen spindoctor in de betekenis zoals we die tegenwoordig kennen. Maar hij had wel degelijk aandacht voor zijn beeldvorming en propaganda. En als je met een communicatiebril naar de verhalen over Alexander kijkt, dan zie je technieken die ook hedendaagse spindoctors gebruiken.

De Gordiaanse knoop: ongeduld of daadkracht?

Neem nu het verhaal over de Gordiaanse knoop. Een verhaal dat zelfs zijn sporen in de Nederlandse taal heeft nagelaten: “de knoop doorhakken” is nog steeds de uitdrukking voor beslissend optreden. U kent het verhaal waarschijnlijk wel: in het voorjaar van het jaar 333 v.Chr. was Alexander met zijn leger in de stad Gordium, de oude hoofdstad van Frygië, ongeveer in het midden van het tegenwoordige Turkije. Bij het paleis van Gordium was een wagen aan het paleis gebonden met een ingewikkelde knoop. Begin en einde van de knoop waren niet te zien. Niemand kon hem losmaken. Op de dag voor hij met zijn leger zou vertrekken, deed ook Alexander een poging. Hij keek ernaar, zag niet hoe de knoop moest worden losgemaakt, trok zijn zwaard en hakte de knoop door.
Nu kan je zeggen, dat Alexander hiermee liet zien dat hij een ongeduldig leider was, die niet de moeite nam om iets goed uit te zoeken. Je kan ook zeggen dat hij liet zien dat hij een daadkrachtig leider was die zich niet door moeilijkheden uit het veld laat slaan. Het is maar net welke context je aan de gebeurtenis geeft. “Framen” noemen we dat in het communicatievak: een gebeurtenis een bepaalde betekenis geven door hem te verbinden met een bepaalde context, een bepaald beeld. En het is duidelijk welke frame in Gordium Alexanders voorkeur had.

Er lijkt over nagedacht

En er zit nog een kant aan het verhaal over de Gordiaanse knoop. De wagen was aan het paleis vastgebonden als dankoffer, omdat volgens een oude profetie de wagen een koning naar Gordium zou brengen, en inderdaad was ruim 300 jaar eerder een koning, Midas, met een wagen naar Gordium gekomen. Het verhaal over de wagen was dus verbonden met koningschap. En nadat Alexander de knoop had doorgehakt, begon het verhaal de ronde te doen dat degene die de knoop zou losmaken, koning van Azië zou worden. Hier is gespind, dat wil zeggen ná een gebeurtenis wordt er een draai aan gegeven die bepaalde aspecten benadrukt of een andere betekenis geeft. Spinnen en framen liggen dicht bij elkaar en het is vaak lastig onderscheid te maken. Framen gaat vooral over de totale context en is vaak van te voren bedacht. Spinnen vindt meer na de gebeurtenis plaats.
Het is niet duidelijk wanneer het verhaal over de knoop en de koning van Azië in omloop is gekomen. Het is denkbaar dat dat pas veel later is gebeurd, nadat Alexander Darius had verslagen,om te laten zien dat er al voortekenen waren van Alexanders machtsovername. Maar als ik er met een communicatiebril naar kijk, lijkt het er meer op dat het verhaal kort na de gebeurtenis zelf de ronde moet zijn gaan doen. Waarom hield Alexander zich uitgerekend op de dag vóór zijn vertrek met die knoop bezig? Je krijgt toch de indruk dat erover is nagedacht.
…Moderne spindoctors werken anders…

Tags: , , , , , , , ,

Leave a Reply

You must be logged in to post a comment.