Dit is nu eens een aardig boek over de democratie in het oude Athene: Civic Rites van Nancy Evans. Evans hanteert daarbij een invalshoek die niet heel gebruikelijk is, namelijk de verwevenheid tussen religie en democratie. Een scheiding tussen kerk en staat zoals in de moderne westerse democratiën zou voor de Atheners in onze democratische bakermat ondenkbaar zijn geweest. Religieuze festivals zoals de Panathenaea waren tegelijk een manier om de onderlinge banden tussen burgers te versterken, om de kracht van het Atheense imperium aan de buitenwereld te tonen, de goden te eren én om het dieet aan te vullen met de nodige proteïnen. Omdat Attica, het landbouwgebied rond Athene, niet geschikt was om grote kuddes dieren te houden, bestond het dieet van de Atheners voorals uit graan, vis en schaaldieren en soms kip of ander pluimvee. Rood vlees was dus relatief schaars en bijzonder. Een reden om het te gebruiken voor offers aan de goden en de overblijvende delen in een gezamenlijke publieke maaltijd te nuttigen, de thysia. Die publieke religieuze maaltijden waren net zo’n een essentieel onderdeel van de Athense democratie als de volksvergadering.
De noodzaak van imperium
Het boek laat ook zien dat Athene eigenlijk wel een maritiem imperium móest opbouwen. Er was te weinig voedsel in Attica om, zeker in droge tijden, de gehele bevolking te voeden. Dat betekende importeren van graan overzee. Dat vroeg om schepen, eerst handelsschepen en daarna oorlogsschepen om de handel te beschermen. Daarmee was een basis gelegd waarna een paar visionaire leiders zoals Themistocles aan een duwtje op het juiste moment voldoende hadden om Athene tot grootsheid te brengen.
Evans beschrijft in 4 hoofdstukken kort en ook voor de leek begrijpelijk de ontwikkeling van Athene van het begin in de 7e eeuw v.Chr tot de val van het rijk aan het eind van de Peloponesische Oorlog. In 3 hoofdstukken daar tussendoor beschrijft ze de religieuze gewoonten en aspecten aan de hand van drie belangrijke festivals, de Panatheneae, de festivals voor Demeter (waaronder de Eleusische mysteriën) en de Dionysa. Daarbij hanteert ze een antropologische invalshoek, die ze combineert met informatie uit documenten en archeologie. Dat klinkt misschien wat saai maar dat is het niet. Hoe kon je bijvoorbeeld als Athener je identiteit laten vaststellen en bewijzen dat je stemgerechtigd burger bent, in een tijd zonder identiteitspapieren en centrale bevolkingsregisters? Daarvoor had je een paar medeburgers nodig die wilden getuigen dat jij bij verschillende festivals had deelgenomen aan de offers en de maaltijd daarna. De religieuze component gaf de getuigenis extra gewicht.
Denken over democratie
Het boek is goed leesbaar en zet je aan het denken, niet alleen over de Atheense democratie en samenleving, maar ook over de democratie in de westerse landen in de 20e en 21e eeuw. Bijvoorbeeld over het feit dat “onze” democratie eigenlijk een verwaterde versie is van de directe Atheense democratie. De ekklesia, ofwel volksvergadering, nam de belangrijke beslissingen en iedere Atheense burger maakte tenminste eens in zijn leven deel uit de maken van de Boule, het bestuursorgaan dat belangrijke taken had bij wetgeving en juridische zaken. Natuurlijk zijn de omstandigheden nu anders, zo is de samenleving complexer dan in het oude Athene, maar het is goed om eens stil te staan bij die verschillen.
Evans maakt overigens goed gebruik van vergelijkingen met de huidige tijd om verschillen te verhelderen of verbanden te leggen. Eén van de aardigste vind ik de vergelijking van het barbecuen, dat van kust tot kust de Amerikanen verenigt, met de dierenoffers met aansluitende maaltijd in Athene (de oude Atheners zouden het barbecuen een vreemd ritueel hebben gevonden).
Kortom, een aanrader voor iedereen die meer over het oude Athene en haar democratie wil weten. Een minpuntje vind ik wel dat Evans nauwelijks aandacht besteed aan de dagelijkse gang van zaken in volksvergadering en de andere Atheense democratische instituties. Bijvoorbeeld aan de vraag met welk ritueel de vergadering werd geopend of gesloten. Dat doet niet af aan de waarde van het boek, dat ook nog over een goede literatuurlijst beschikt en een uitgebreide woordenlijst. Waaruit onder andere blijkt hoeveel griekse woorden in het hedendaags taalgebruik terecht zijn gekomen, zij het soms met eenenigszins andere betekenis. Waaronder natuurlijk het woord “democratie”
Civic Rites, Nancy Evans, University of California Press, 2010. ISBN 978-0-520-26203-4
Tags: Athene, Democratie, godsdienst, offers