De inname van Den Briel op 1 april 1572 door de watergeuzen onder leiding ven Lumey geldt als één van de hoogtepunten van de Tachtigjarige Oorlog. Een beslissend moment in de tot dan toe zo rampzalig verlopen opstand tegen de Spaanse overheerser. Maar is die inname van Den Briel wel zo beslissend? Laten we ons voor hét moment van dat roemruchte jaar verplaatsen naar Roermond, een half jaar later. Op 2 oktober 1572 trekt Willem van Oranje met zijn leger de stad binnen. De soldaten zijn moe en stoffig en de stemming is bedrukt. Het is niet bekend wat voor weer het die dag was, maar een grijze lucht met een druilerige herfstregen had goed bij de situatie gepast. Heel anders dan in juli van dat jaar, toen Willem ook met zijn leger in Roermond was en de stemming ronduit optimistisch was.

Geen plaats voor optimisme

Maar voor optimisme is geen enkele reden als Willem in de dagen na 2 oktober zijn situatie overdenkt. Alles was misgegaan. Weliswaar openden veel Vlaamse steden hun poorten voor zijn leger, maar toen het er echt op aankwam, lukte het hem niet om het leger van de Spaanse landvoogd Alva te verdrijven uit haar stellingen rond Mons (Bergen) in Zuid-België. Na een paar mislukte schermutselingen moest Willem zich terugtrekken en kon Alva doorgaan met de belegering van de stad. Zijn broer Lodewijk van Nassau, die Bergen in mei 1572 bij verrassing had bezet en de hele zomer lang hardnekkig had verdedigd, kon half september niets anders meer dan zich overgeven. Een kleine positieve noot was dat Lodewijk en zijn soldaten van Alva een vrijgeleide kregen en Lodewijk zich in Roermond bij Willem kon voegen. Het was de laatste keer dat de broers elkaar in levende lijve zouden ontmoeten, als kon geen van beiden dat op dat moment vermoeden.

Franse steun

Willem zal het met Lodewijk ongetwijfeld gehad hebben over de Franse steun. In het voorjaar van 1572 had het er zo goed uitgezien. De Franse Hugenoten, de protestanten onder leiding van admiraal De Coligny, zouden Willem en Lodewijk steunen met een invasie en ook de katholieke Franse koning Charles IX zou troepen sturen en Spanje de oorlog verklaren. Alva had niet voor niets al zijn troepen uit de noordelijke Nederlanden teruggetrokken om die Franse dreiging het hoofd te bieden. Dat Alva daarmee de watergeuzen, die tot dan toe niet verder waren gekomen dan een viertal steden, de vrije hand gaf, nam de Spaanse landvoogd voor lief. Als de Franse dreiging was geneutraliseerd en Bergen weer heroverd, dan zou hij het noorden wel aanpakken. En toen, van de ene op de andere nacht was de Franse dreiging weg. Het nieuws over die nacht, de Bartholomeusnacht op 23 augustus, moet bij Willem en Lodewijk zijn aangekomen als een mokerslag. Charles IX had zich bedacht en liet in die nacht De Coligny en duizenden Hugenoten vermoorden. Door dat bloedbad was de kans op Franse hulp verkeken en andere landen zouden Willem op zijn hoogst mondjesmaat steunen.

Alva krijgt de handen vrij

Nu had Alva de handen vrij om naar het noorden op te trekken. In Roermond kreeg Willem het bericht van de inname en plundering van Mechelen. En er zou meer volgen. Willem kon het niet meer stoppen, hij had geen geld meer en zou zijn leger in de komende dagen moeten ontbinden. In het noorden, in Holland, stemde de situatie ook niet tot vrolijkheid. Lumey en zijn fanatieke calvinistische watergeuzen vertoonden -om het zo te zeggen- nogal onaangepast gedrag, dat vooral bestond uit het martelen, vermoorden en uitplunderen van katholieken. Geheel in tegenspraak met Willems ideeën over godsdienstvrijheid. Die gold, wat Willem van Oranje betrof, voor álle geloven.
Kortom, militair -opnieuw- een mislukking, zijn reputatie beschadigd, geen geld, geen buitenlandse steun, in Holland tal van problemen en Alva die ongehinderd naar het noorden optrok. Wat te doen? Nog in Roermond bereikte Willem een boodschap van de machtige keurvorst van Saksen, die hem een verblijf in Erfurt aanbood van waaruit hij zijn resterende Duitse bezittingen kon besturen. Misschien zou hij zich kunnen toeleggen op het verzamelen van kunst…

De moeilijke weg

Maar weinigen in die tijd zouden het vreemd hebben gevonden als Willem van Oranje in oktober 1572 zou hebben gekozen voor een verder leven in de luwte. Maar hij koos anders. Via Zutphen en Zwolle trok hij met 80 ruiters naar Holland, waar hij op 30 oktober in Enkhuizen aankwam en zich in november in Delft vestigde om de strijd voort te zetten. Dat had grote gevolgen. In Willem van Oranje had de opstand een leider die de verschillende bevolkingsgroepen wist te verenigen, mede door zijn opvattingen over godsdienstvrijheid. Hij nam afstand nam van de fanatiekste calvinisten, wist Lumey uit te schakelen en zo een brede steun te verwerven voor de opstand. Daarbij hielp ook zijn onwankelbaar geloof in de uiteindelijke afloop van de strijd, zijn diplomatieke gaven en het internationaal aanzien dat hij ondanks alles nog had. En niet te vergeten de bekwame propaganda die hij voerde samen met zijn groepje medewerkers.
Niet bekend is of Willem in die dagen tussen Roermond en Zutphen getwijfeld heeft, of hij inderdaad heeft overwogen het bijltje erbij neer te gooien. Net zo min als bekend is welke overwegingen bij hem de doorslag hebben gegeven toch door te gaan. Optimisme kan het niet geweest zijn, zoals hij zelf in oktober zei ging hij naar Holland “om er zijn graf te vinden”. Waarmee hij wel aangaf tot het einde te zullen strijden.
Het valt niet met zekerheid te zeggen dat de Nederlandse opstand zou zijn mislukt zonder Oranje. Maar ook mét Oranje heeft het een aantal malen weinig gescheeld. En Willems opvattingen over godsdienstvrijheid zijn van groot belang geweest voor het karakter van de Verenigde Nederlanden, ook al was het Calvinisme er de officiele godsdienst.

Den Briel, met zijn heldhaftige watergeuzen was een symbool, een mooi verhaal waarbij voor het gemak veel gebeurtenissen uit dat jaar 1572 onderbelicht bleven. Maar de écht beslissende momenten lagen later in dat jaar. En de moeilijke keuze van Willem van Oranje verdient daarbij een ereplaats.

—-
Geoffrey Parker, The Dutch revolt, 1977
K.W. Swart, Oranje en de Nederlandse Opstand, 1994

Tags: , , , , , , ,

Leave a Reply

You can use these tags: <a href="" title=""> <abbr title=""> <acronym title=""> <b> <blockquote cite=""> <cite> <code> <del datetime=""> <em> <i> <q cite=""> <s> <strike> <strong>