Het Plan was briljant. Tot in de puntjes uitgewerkt.

Om precies te zijn: het Von Schlieffen-plan, het plan waarmee de Duitsers in Augustus 1914 de Eerste Wereldoorlog dachten te beslissen. De kern van het plan was een concentratie van de Duitse troepen op hun rechtervleugel. Die moest snel door België trekken, daarbij de Belgische neutraliteit schendend en daarna door Noord-Frankrijk. Vervolgens moesten de Duitse troepen aan de westkant om Parijs heen trekken en de franse troepen omsingelen. In 7 weken zouden de Fransen verslagen zijn, en dat was nodig ook, want daarna moesten in het oosten de Russen nog even worden verslagen.

De Duitse linkervleugel, die Elzas-Lotharingen moest verdedigen werd bewust zwak gehouden en eventuele Franse terreinwinst werd voor lief genomen. Ook het oostfront tegen de Russen was slechts zwak bezet. Die zouden minstens 6 weken nodig hebben om te mobiliseren en tot een serieuze aanval te komen.

Het Von Schlieffen-plan was een gewaagd en briljant plan. Het beste produkt van de helderste geest van de beste generale staf van de toenmalige wereld: de Duitse Grosse Generalstab. Toch ging het mis. Zoals bekend trokken de Duitse troepen inderdaad snel door België, maar bleven ze steken aan de Marne, ten oosten van Parijs. Met als gevolg bijna 4 jaar lang de verschrikking van de loopgravenoorlog en uiteindelijk een Duitse nederlaag door uitputting van troepen en bevolking en een gebrek aan reserves.

Waarom ging het mis?

Na de oorlog hebben zowel Duitsers als hun tegenstanders boeken volgeschreven op zoek naar een verklaring voor het mislukken van Het Plan. Al in het begin van de jaren ’20 was een schuldige gevonden: de Duitse generaal Von Moltke, de opvolger van de bedenker van het plan, generaal Von Schlieffen. Von Moltke had een aantal divisies van de rechtervleugel verplaatst naar de linkervleugel, om Elzas-Lotharingen toch een beetje beter te verdedigen. En hij verplaatste op een cruciaal moment enkele divisies naar het oostfront. Daardoor waren er niet genoeg troepen om aan de westkant om Parijs heen te trekken. En zondigde hij tegen de plannen van generaal Von Schlieffen, die op zijn sterfbed in 1913 nog zou hebben geroepen: “versterk de rechtervleugel!”

Het Plan was briljant. De Duitsers hadden er de Eerste Wereldoorlog mee kunnen winnen. Alleen de uitvoering deugde niet en daarom ging het mis. En dat is het oordeel over de eerste weken van de Eerste Wereldoorlog zoals dat in de geschiedenisboeken terecht is gekomen.

De ijzeren logica

De arme Von Moltke heeft de schande van dat strenge oordeel niet meer hoeven mee te maken. Hij overleed in 1916. Hij kon zich dus ook niet meer verdedigen en dat was wel zo prettig. Zo bleef Het Plan fier overeind. Het Plan dat Duitsland de overwinning had kunnen brengen. Maar ook Het Plan dat er de oorzaak van was dat Duitsland als agressor de oorlog in ging.

Want Het Plan kende een ijzeren logica die Duitsland geen keuze liet. Duitsland moest rekening houden met een oorlog op twee fronten: in het westen tegen Frankrijk en in het oosten tegen Rusland. En Duitsland was getalsmatig te zwak om een langdurige oorlog op twee fronten te winnen. Dus moest er een plan bedacht worden en het was de briljante generaal Von Schlieffen die in 1905 met Het Plan kwam. De logica was van een mathematische onontkoombaarheid. Een langdurige verdedigingsoorlog tegen Frankrijk was niet mogelijk, zeker niet als Duitsland tegelijk tegen Rusland moest vechten. Duitsland zou Rusland niet kunnen verslaan als het tegelijk tegen Frankrijk moest vechten, vanwege de grote omvang van Rusland en het grote aantal soldaten. Er was één lichtpuntje: Rusland zou veel meer tijd nodig hebben om de troepen te mobiliseren: ruim 6 weken tegenover 2 weken voor Duitsland (en Frankrijk). Dat gaf ruimte voor een verrassingsaanval. Door het neutrale België, ook al leverde dat het risico op dat Engeland zich in de oorlog zou werpen. Maar voordat die voldoende troepen in Frankrijk zouden hebben gebracht zouden de Duitsers al gewonnen hebben.
Het Plan zou echter alleen werken als de Duitsers als eerste zouden aanvallen. Aarzelen zou de nederlaag betekenen. En dus konden de Duitsers, na het bekend worden van het Russische mobilisatiebevel op 30 juli 1914 niet meer wachten. Ze moesten aanvallen, anders was de kans verkeken. Geen speld tussen te krijgen. Vonden de Duitse generaals. En ook de meeste van hun tegenstanders.

Roestige  logica

Maar wacht even: na het mislukken van het Von Schlieffenplan wisten de Duitsers vier jaar lang het westelijk front met succes te verdedigen. En dat front was veel langer dan het oorspronkelijke front in Elzas-Lotharingen dat onverdedigbaar werd geacht. Meer nog, in augustus 1914 sloeg de zwakke Duitse linkervleugel de Franse aanvallen op Elzas-Lotharingen moeiteloos af. Terwijl het Franse plan juist bestond uit het met alle kracht en met veel élan aanvallen van die zwakke linkervleugel.
En het onverslaanbare Rusland? Dat werd in 1917 door Duitsland verslagen, na een aantal militaire nederlagen en een revolutie, waar de Duitsers nog aan hebben meegeholpen. Gelukkig maar, want dat lichtpuntje klopte ook niet: Rusland had al na ruim 2 weken voldoende troepen paraat voor een krachtige aanval in Oost-Pruisen. Die de Duitsers met hun geringe aantal troepen overigens heel goed bleken te kunnen afslaan, onder andere bij Tannenberg.
Wat wel klopte was dat Engeland na de Duitse inval in België de oorlog verklaarde. Maar dat het lang zou duren voor er Engelse troepen in Noord-Frankrijk zouden aankomen klopte dan weer niet, zoals de Duitse soldaten rond 20 augustus 1914 ontdekten. Erger nog: het Von Schlieffenplan was geen grote verrassing voor de Engelse en Franse generaals. Het was ook een reden voor de Fransen om even te wachten met hun aanval. Ze wilden er zeker van zijn dat de Duitsers België als eerste zouden binnenvallen, zodat het zeker was dat Engeland aan de oorlog ging deelnemen. Over de plannen voor een snel transport van de Engelse troepen was al van te voren overleg geweest tussen Engelsen en Fransen.

De ijzeren logica achter het Von Schlieffenplan blijkt dus uitermate roestig. Vrijwel geen enkel uitgangspunt bleek te kloppen. Duitsland had wel degelijk een verdedigingsoorlog in het westen kunnen voeren én Rusland kunnen verslaan. Met als gevolg dat Engeland niet, of in elk geval een stuk later aan de oorlog zou zijn gaan deelnemen. Waardoor -onder andere- Duitsland niet, of pas later met een blokkade te maken zou hebben gekregen.

En als je er goed naar kijkt is er meer merkwaardigs aan het briljante plan. De plannen voor de opmars door België en Noord-Frankrijk waren tot in detail uitgewerkt. Ieder beschikbaar weggetje was geïnventariseerd en in de plannen opgenomen. De dienstregelingen voor de spoorwegen klopten tot op de minuut. De positie van alle legerkorpsen en divisies waren nauwkeurig aangegeven. Maar het oorspronkelijke plan van 1905/6 had een belangrijke tekortkoming. Von Schlieffen had uitgerekend dat Duitsland voor de uitvoering van zijn plan 41 1/2 legerkorpsen in het westen nodig had. Maar zoveel legerkorpsen had Duistland op dat moment helemaal niet. En in 1914 waren er nog steeds slechts  35 legerkorpsen. Waarvan er 4 meer op de linkervleugel stonden dan Het Plan voorschreef.

En de uitvoering?

Maar had dat verschil gemaakt? Want er was op de Belgische en Noordfranse wegen en spoorwegen gewoon geen ruimte voor meer soldaten dan er in Augustus 1914 overheen marcheerden. Eén legerkorps uit die tijd had, als het langs een weg optrok, een lengte van 42 kilometer aan mannen, paarden, wagens, kanonnen en andere oorlogsuitrusting.  Bij een gemiddeld marstempo van iets meer dan 20 kilometer per dag (in die tijd gebruikelijk) wil dat zeggen dat de voorhoede aan het eind van zijn dagmars zou zijn terwijl de achterhoede nog steeds op de vertrekplaats stond. Door in meerdere colonnes parallel op te trekken was dit probleem op te lossen, maar dan moesten er wel voldoende wegen zijn. En dat leverde in die tijd, zelfs in het verstedelijkte België en Noord-Frankrijk, een beperking op1.
Een omtrekkende beweging ten westen van Parijs was dus so wie so onhaalbaar. Wist Von Schlieffen dit? Natuurlijk. Hij wist heel goed dat Duitsland in 1905 te weinig divisies had voor de uitvoering van zijn plan. Hij drong dan ook van op uitbreiding van het Duitse leger. En het is heel onwaarschijnlijk dat de briljante rekenaar het capaciteitsprobleem van het wegennet niet heeft gezien.

Was het befaamde Von Schlieffenplan misschien geen echt oorlogsplan maar vooral een middel om bij de Duitse Keizer meer geld voor het leger los te krijgen? Of was die omtrekkende beweging ten westen van Parijs nooit het doel van het plan en moest de zwaarste aanval elders komen? Of is het briljante, allesomvattende plan misschien achteraf geconstrueerd? Want na de oorlog was er natuurlijk een grote behoefte om de schuld van de Duitse nederlaag af te schuiven. En de mythe van een briljant plan dat niet goed is uitgevoerd kwam heel wat voormalige officieren goed uit. Vooral omdat die uitvoerder al was overleden en zich dus niet meer kon verdedigen.

Het nut van twijfel

Er was dus geen sprake van een briljant plan dat niet goed is uitgevoerd. De uitgangspunten van het Von Schlieffenplan klopten niet en bovendien was de kans op een succesvolle uitvoering minimaal.
Sommige geschiedschrijvers betogen daarom dat het Von Schlieffenplan een mythe is2. Dat het onderdeel was van een serie verkenningen van strategische mogelijkheden, dat Von Schlieffen het anders had bedoeld. En dat het plan pas na de oorlog is gepresenteerd als Het Plan voor de Duitse aanval.

Toch lijkt dat wat te kort door de bocht. Want tenslotte hebben de Duitse legers wel degelijk de aanval via België en Noord-Frankrijk ingezet. En marcheerden ze wel degelijk richting Parijs totdat ze aan de Marne werden tegengehouden. Het zou goed zijn om nog eens in detail na te gaan wat er gebeurd is tussen 1905 en 1914 in de Duitse generale staf. Heeft werkelijk niemand van de beste generale staf ter wereld de problemen bij de uitvoering gezien? Of de uitgangspunten achter het plan ter discussie gesteld? Is één van de serie strategische verkenningen van Von Schlieffen een eigen leven gaan leiden? Zodat een briljant plan dat niet klopte het verloop van de Eerste Wereldoorlog is gaan bepalen? Omdat niemand kritiek durfde te leveren op de gezaghebbende stafchef?

Een kritische geest is een beter wapen dan het meest briljante plan.

Plan Schlieffen


1 John Keegan, The First World War

2 Terence Zuber – Inventing the Schlieffen Plan, Oxford UP, 2000

Tags: , ,

Comments are closed.